سرورق

رو میں ہے رخش عمر

فہرست جلد اول

مقدمہ

غزلیات

تصوف

مثنویات

غالب کی حمد

غالب کی فاتحہ

غالبؔ کا نعتیہ کلام

غالب کا معراج نامہ

غالب کی منقبت

غالب کے نوحے

رباعیات

قطعات

غالب کے قصاید

جدول کلیات فارسی

غالب کا زندگی نامہ

تصانیف

شجرۂ غالب

دیباچۂ غالب

تاریخ اختتام انطباع دیوان فیض عنوان

اے بلا خلا وملا خوبی تو ہنگامہ زا

غزلیات

تعالی اللہ بہ رحمت شاد کردن بی گناہان را

خاموشی ما گشت بد آموز بتان را

چون عذار خویش دارد نامۂ اعمال ما

گر بیابی مست ناگاہ از در گلزار ما

نمی بینیم در عالم نشاطی کا سماں ما را

پس از کشتن بہ خوابم دید نازم بدگمانی را

محو کن نقش دوی از ورق سینۂ ما

سوز عشق تو پس از مرگ عیانست مرا

آشنایانہ گشد خار رھت دامن ما

نقشی ز خود بہ راہگزر بستہ ایم ما

در گرد غربت آینہ دار خودیم ما

بہ شغل انتظار مھو شان در خلوت شبھا

پس از عمری کہ فرسودم بہ مشق پارسایی ھا

جان بر نتابد ای دل ہنگامۂ ستم را

من آن نیم کہ دگر می تواں فریفت مرا

ز من گرت نبود باور انتظار بیا

چون بہ قاصد بسپرم پیغام را

در ھجر طرب بیش کند تاب وتبم را

بر نمی آید ز چشم از جوش حیرانی مرا

از وھم قطرگی ست کہ در خود گمیم ما

بہ گیتی شد عیان از شیوۂ عجز اضطرار ما

بہ پایان محبت یاد می آرم زمانی را

از تست اگر ساختہ پرداختۂؐ ما

خوش وقت اسیری کہ بر آمد ھوس ما

شکست رنگ تا رسوا نسازد بی قراران را

سپردم دوزخ و آن داغھای سینہ تابش را

مدام محرم صھبا بود پیالۂ ما

نہفت شوخی بی پردہ شور جنگش را

راز خویت از بدآموز تو می جوییم ما

ای روی تو بہ جلوہ در آوردہ رنگ را

سوزد بس کہ تاب جمالش نقاب را

نوید التفات شوق دادم از بلا جان را

بہ خلوت مژدۂ نزدیکی یارست پہلو را

بادۂ مشکبوی ما بید و کنار کشت ما

دل تاب ضبط نالہ ندارد خدای را

تا دوخت چارہ گر جگر چار پارہ را

قضا آیینہ عجز خواھد ناز شاھی را

لرزہ دارد خطر از ھیبت ویرانۂ ما

ای گل از نقش کف پای تو دامان ترا

غمت در بوتۂ دانش گدازد مغز خامان را

نگویم تازہ دارم شیوۂ جادو بیانان را

ای خداوند خود مند وجھان داور دانا

جز دفع غم ز بادہ نبودہ ست کام ما

خیز و بیراھہ روی را سر راھی دریاب

گر پس از جور بہ انصاف گراید چہ عجب

جنوں محمل بہ صحراے تحیر راندہ است امشب

از اندہ نایافت قلق می کنم امشب

سحر دمیدہ و گل در دمیدنست مخسپ

حق جلوہ گر ز طرز بیان محمد ست

گلشن بہ فضای چمن سینۂ ما نیست

بس کہ دریں داوری بی اثر افتادہ است

در گرد نالہ وادی دل رزمگاہ کیست

در تابم از خیال کہ دل جلوہ گاہ کیست

یاد از عدو ن نیارم دین ھم ز دور بینی ست

لب شیریں تو جان نمکست

چہ فتنہ کہ در اندازۂ گمان تو نیست

ای کہ گفتی غم درون سینہ جانفر ساست ھست

سینہ بگشودیم و خلقی دید کاینجا آتش ست

بہ خود رسیدنش از ناز بس کہ دشوارست

سموم وادی امکان ز بس جگر تابست

گرد رہ خویش از نفسم باز ندانست

ھر ذرہ محو جلوۂ حسن یگانہ ای ست

ھر چہ فلک نخواستہ ست ھیچ کس از فلک نخواست

مالا غریم گر کمریار نازکست

امشب آتشیں روی گرم ژند خوانیھاست

جیب مرا مدوز کہ بودش نماندہ است

بلبل دلت بہ نالۂ خونین بہ بند نیست

منع ما از بادہ عرض احتسابی بیش نیست

لذت عشقم ز فیض بینوای حاصلست

ھم وعدہ وھم منع ز بخش چہ حسابست

بس کہ از تاب نگاہ تو ز آسودن رفت

نگہ بہ چشم نھاں و زجبہہ چین پیداست

گر بار نیست سایہ خود از بید بودہ است

یار در عہد شبابم بہ کنار آمد ورفت

اختری خوشتر ازینم بہ جھان می بایست

از فرنگ آمدہ در شہر فراوان شدہ است

فغاں کہ برق عتاب تو آنچنانم سوخت

گفتم بہ روز گار سخنور چو من بسی ست

چو صبح من ز سیاھی بہ شام مانندست

ساخت ز راستی بہ غیر ترکب فسونگری گرفت

دل بردن ازین شیوہ عیان ست و عیان نیست

دل برد و حق آنست کہ دلبر نتوان گفت

اندودہ بہ داغی دو سہ پرکالہ فرو ریخت

خواست کز ما رنجد وتقریب رنجیدن نداشت

ببین کہ در گل ومل جلوہ گر برای تو کیست

بہ وادی کہ در آن خضدر را عصا خفتہ ست

کشتہ را رشکب کشتہ دگرست

ھند را رند سخن پیشۂ گمنامی ھست

لعل تو خستۂ اثر التماس کیست

آن کہ بی پردہ بہ صد داغ نمایانم سوخت

در بذل لآلی و رقم دست کریم ست

دربند تو چشم از دو جہان دوختہ ای ھست

با من کہ عاشقم سخن از ننگ ونام چیست

گل را بہ جرم عربدۂ رنگ و بو گرفت

غبار طرف مزارم بہ پیچ و تابی ھست

تا بہ سویم نظر لطف ’’جمس تامسن‘‘ ست

نہ ھرزہ ھمچونی از مغزم استخواں خالی ست

زمن گسستی و پیوندم شکل افتادہ ست

ایمنیم از مرگ تا تیغت جراحت بار ھست

چشم از ابر اشکبار ترست

ظہور بخشش حق را ذریعہ بی سببی ست

نشاط معنویان از شرابخانۂ تمست

منع ز صھبا چرا بادہ روان پرور است

خوشم کہ چرخ بہ کوی توام زپا انداخت

محو خودست لیک نہ چون من درین چہ بحث

نقشم گرفتہ دوست نمودن چہ احتیاج

جلوہ می خواھیم آتش شو ھوای ما مسنج

درپردہ شکایت ز تو داریم و بیان ھیچ

ای کہ نبوی ہر چہ نبود در تماشایش مپیچ

بادۂ پرتو خورشید و ایاغ دم صبح

آھی بہ عشق فاتح خیبر کنیم طرح

ای جمال تو بہ تاراج نظرھا گستاخ

تا بشوید نہاد ما ز وسخ

دگر فریب بہارم سر جنون ندھد

نگاھش ار بہ سر نامۂ وفا ریزد

بہ بند پرسش حالم نمی توان افتاد

غم چو بہ ھم در افگند رو کہ مراد می دھد

دل اسباب طرف گم کردہ در بند غم نان شد

داغم از پردۂ دل رو بہ قفا می آید

خوش ست آن کہ با خویش جز غم ندارد

مژدۂ صبح درین تیرہ شبانم دادند

تاگیم دود شکایت ز بیان برخیزد

گویم سخنی گرچہ شنیدن نشسناسد

ھر دم ز نشاطم دل آزاد بجنبد

خوبان نہ آن کنند کہ کس را زیان رسد

عاشق چو گفتیش کہ برو زود می رود

دانست کز شہادتم امید حور بود

ز گرمی نگہت خون دل بہ جوش آمد

بہ عشق از دو جہان بی نیاز باید بود

نفس از بیم خویت رشتۂ پیچیدہ را ماند

شادم بہ خیالت کہ ز تابم بدر آورد

آنان کہ وصل یار ھمی آرزو کنند

گرسنہ بہ کہ بر آید ز فاقہ جانش و لرزد

نہ از شرمست کز چشم وی آسان برنمی آید

چون گویم از تو بر دل شیدا چہ می رود

چہ عیش از وعدہ چون باور ز عنوانم نمی آید

چون بپویی بہ زمین چرخ زمین تو شود

دیگر از گریہ بہ دل رسم فغان یاد آمد

دوش کز گردش بختم گلہ بر روی تو بود

گر چنین ناز تو آمادۂ یغما ماند

در کلبۂ ما از جگر سوختہ بو برد

نادان صنم من روش کار نداند

خوشا کہ گنبد چرخ کہن فرو ریزد

اگر بہ دل نخلد ھر چہ از نظر گذرد

شوخی چشم حبیب فتنۂ ایام شد

نیست وقتی کہ بہ ما کاہشی ار غم نرسد

آزادگی ست سازی اما صدا ندارد

شوقم ز پند بر در فریاد می زند

باید ز می ھر آینہ پرھیز گفتہ اند

صبح ست خوش بود قدحی بر شراب زد

ننگ فرھادم بہ فرسنگ از وفا دور اافگفند

بہ رہ با نقش پای خویشم از غیرت سری باشد

دل نہ تھا تنہا ز فراق تو فغان ساز دھد

کو فنا تا ھمہ آلایش پندار برد

چاک از جیبم بہ دامان می رود

نومیدی ما گردش ایام ندارد

چہ خیزد از سخنی کز درون جان نبود

بتان شہر ستم پیشہ شہریارانند

دلستانان بحل اند ار چہ جفا نیز کنند

دماغ اھل فنا نشنۂ بلا دارد

نقابدار کہ آبین رھزنی دار

زرشک ست این کہ در عشق آرزوی مردنم باشد

حور بہشتی زیاد آن بت گشمیر برد

تاچند بلھوس می و عاشق ستم کشد

ذوقش بہ وصل گرچہ زبانم ز کار برد

اگر داغت وجودم را در اکسیر نظر گیرد

تنگست دلم حوصلہ راز نتدارد

لبم از مزمۂ یاد تو خاموش مباد

ہر ذرہ را فلک بہ زمین بوس می رسد

دریغا کہ کام و لب از کار ماند

ترا گویند عاشق دشمنی آری چنین باشد

از رشک کرد آنچہ بن من روزگار کرد

بہ ذوقی سر زمستی در قفای رہ روان دارد

صاحبدلست ونامور عشقم بہ سامان خوش نکرد

قدر مشتاقان چہ داند درد ما چندش بود

بھر خواری بس کہ سرگرم تلاشم کردہ اند

کسی بامن چہ در صورت پرستی حرف دین گوید

من بہ وفا مردم و رقیب بہ در زد

غم من از نفس پند گو چہ کم گردد

بی دل نشدار دل بہ بت غالیہ موداد

نہم جبین بہ درش آستان بگرداند

چو زہ بد قصد نشان بر کمان بجنباند

تیغت ز فرق تا بہ گلویم رسیدہ باد

پروا اگر از عربدۂ دوش نکردند

تاجر شوق بدان رہ بہ تجارت نرود

ہم ’’انااللہ‘‘ خوان درختی را بہ گفتار آورد

عجب کہ مژدہ دھن رو بہ سوی ما آرند

بہ مقصدی کہ مر آن را رہ خدا گوید

ز بس تاب خرام کلکم آدر بیزد از کاغذ

بتی دارم ز شنگی روز گاران خو بہاران بر

مژدہ ای ذوق خرابی کہ بہارست بہار

بیا و جو ش تمنای دیدنم بنگر

بہ مرگ من کہ پس از من بہ مرگ من یاد آر

بی دوست زبس خاک فشاندیم بہ سر بر

ای دل از گلبن امید نشانی بہ من آر

بر دل نفس غم سر آور

ای ذوق نواسنجی بازم بہ خروش آور

در گریہ از بس ناز کی رخ ماندہ برخاکش نگر

یا رب ز جنون طرح غمی در نظرم ریز

ای شوق بہ ما عربدہ بسیار میاموز

خون قطرہ قطرہ می چکد از چشم تر ھنوز

یقین عشق کن و از سر گمان بر خیز

با ھمہ گمگشتگی خالی بود جایم ھنوز

داغ تلخ گویانم لذت سم از من پرس

کاشانہ نشین عشوہ گری را چہ کند کس

لطفی بہ تحت ھر نگہ خمشگیں شناس

تیغ از نیام بیھدہ بیرون نکردہ کس

ھر کہ را بینی ز می بیخود ثنایش می نویس

دوشم آھنگ بود کہ آمد در گوش

نیست معبودش حریف تاب ناز آوردنش

مپرس حال اسیری کہ در خم ہوسش

خوشا حالم تن آتش بستر آتش

دود سودای تتق بست آسمان نامیدمش

زلکنت می تپد نبض رگ لعل گہر بارش

بیا بہ باغ و نقاب از رخ چمن برکش

من و نظارہ روی کہ وقت جلوہ از تابش

خوشا روز وشب کلکتہ و عیش مقیمانش

چون عکس پل بہ سیل بہ ذوق بلا برقص

دل در غمش بسوز کہ جان می دھد عرض

گوی کہ ھان وفا کہ وفا بودہ است شرط

تکیہ بر عہد زبان تو غلط بود غلط

مرا کہ بادہ ندارم ز روزگار چہ حظ

تا رغبت وطن نبود از سفر چہ حظ

تا تف شوق تو انداختہ جان در تن شمع

شادم کہ بر انکار من شیخ و برھمن گشتہ جمع

بہ خون تپم سر رہگزر دروغ دروغ

ہنگام بوسہ بر لب جاناں خورم دریغ

گل و شمعم بہ مزار شہدا گشت تلف

ای کردہ غرقم بی خبر شو زین نشانہا یک طرف

بہ گونہ می نپذیرد ز ھمدگر تفریق

شدم سپا سگزار خود از شکایت شوق

مرد آن کہ در ھجوم تمنا شود ھلاک

بحر اگر موج زنست از خس وخاشاک چہ باک

سبکروحم بود بار من اندک

ای ترا و مرا درین نیرنگ

نہ مرا دولت دنیا نہ مرا اجر جمیل

راھی ست کہ در دل فتد ارخون رود از دل

گفتم ز شادی بنودم گنجیدن آسان در بغل

داریم در ھوای تو مستی بہ بوی گل

تن بر کرانہ ضایع دل در میانہ غافل

رفتم کہ کھنگی ز تماشا برافگنم

بس کہ بپیچد بہ خویش جادہ ز گمراھیم

بر لب یا علی سرای بادہ روانہ کردہ ایم

نو گرفتار تو و دیرینہ آزاد خودم

یاد باد آن روز گاران کاعتباری داشتم

دیدم آن ھنگامہ بیجا خوف محشر داشتم

این چہ شورست کہ از شوق تو در سر دارم

شبھای غم کہ چہرہ بہ خوناب شستہ ایم

بخت در خوابست می خواھم کہ بیدارش کنم

بی خویشتن عنان نگاہش گرفتہ ایم

تا فصلی از حقیقت اشیا نوشتہ ایم

صبح ست خیز تا نفسی درھم افگنم

بی پردگی محشر رسوای خویشم

گم گشتہ بہ کوی تو نہ دل بلکہ خبر ھم

جلوۂ معنی بہ جیب وھم پنہان کردہ ایم

ھم بہ عالم ز اھل عالم بر کنار افتادہ ام

سوخت جگر تا کجا رنج چکیدن دھیم

بود بدگو سادہ با خود ھمزبانش کردہ ام

می ربایم بوسہ و عرض ندامت می کنم

صبح شد خیز کہ روداد اثر بنمایم

تا بہ کی صرف رضا جوی دلھا باشم

دگر نگاہ ترا مست ناز می خواھم

ز من حذر نکنی گر لباس دین دارم

بیاکہ قاعدۂ آسمان بگردانیم

رفت بر ما آنچہ خود ما خواستیم

اگر بر خود نمی بالد ز غارت کردن ھوشم

وحشتی در سفر از برگ سفر داشتہ ایم

خود راھمی بہ نقش طرازی علم کنم

نشاط آرد بہ آزادی ز آرایش بریدن ھم

آدم کہ لب زمزمہ فرسای ندارم

در وصل دل آزاری اغیار ندانم

در ھر انجام محبت طرح آغاز افگنم

درد ناسازست وہ درمان نیز ھم

آسمان بلند را میرم

ای ز ساز زنجیرم در جنون نواگر کن

ھا پری شیوہ غزالان و زمردم رمشان

جنون مستم بہ فصل نو بہارم می توان کشتن

زھی باغ و بہار جان فشانان

طاق شد طاقت ز عشقت برکران خواھم شدن

دل زان مژۂ تیز بہ یکبار کشیدن

رشک سخنم چیست نہ شہد ھوس ست ایں

بس کہ لبریزست زاندوہ تو سرتا پای من

خوش بود فارغ ز بند کفر و ایمان زیستن

چیست بہ لب خندہ از عتاب شکستن

خیرہ کند مرد را مہر درم داشتن

چہ غم ار بہ جد گرفتی ز من احتراز کردن

چون شمع رود شب ھمہ شب دود ز سرمان

خجل ز استی خویش می توان کردن

حیفست قتلگہ ز گلستان شناختن

بہ خونم دست وتیغ آلود جاناں

تا ز دیوانم کہ سرمست سخن خواھد شدن

سرشک افشانی چشم ترش بین

حق کہ حقست سمیع ست فلانی بشنو

عرض خود برد کہ رسوائی ما خیزد ازو

گویی بد من کسی کہ ز دشمن رسیدہ کو

بالم بہ خویش بس کہ بہ بند کمند تو

گستاخ گشتہ ایم غرور جمال کو

دولت بہ غلط نبود از سعی پشیمان شو

ھلہ من عاشق ذاتم تنہ ناھا یاھو

می رود خندہ بہ سامان بہاران زدہ ای

بتی دارم از اہل دل رم گرفتہ

گاہی بہ چشم دشمن و گاہی در آینہ

شاھا بہ بزم جشن چو شاہان شراب خواہ

دارم دلی ز غصہ گر انبار بودہ ای

چون زبانہا لال وجانہا پر ز غوغا کردہ ای

در ز مھریر سینۂ آسود گان نہ ای

مرزفنا فراغ را مژدۂ برگ و ساز دہ

کیستم دست بہ مشاطگی جان زدہ ای

بر دست و پای بند گرانی نہادہ ای

نفس را بر در خانہ صد غوغاست پنداری

گر نہ نواھا سرودمی چہ غمستی

در بستن تمثال تو حیرت رقمستی

ای بہ صدمہ ای آھی بر دلت ز ما باری

بدین خوبی خرد گوید کہ کام دل مخواہ از وی

نخواھم از صف حوران ز صد ھزار یکی

اندوہ پر افشانی از چہرہ عیانستی

تابم ز دل برد کافرادایی

بہ دل ز عربدہ جای کہ داشتی داری

اگر بہ شرع سخن در بیان بگردانی

ای موج گل نوید تماشای کیستی

کافرم گر از تو باور باشدم غمخواری

رفت آن کہ کسب بوی تو از باد کردمی

مژدۂ خرمی و بی خللی را مانی

ای کہ گفتم ندھی داد دل آری ندھی

ھم نشین جان من و جان تو ایں انگیز ھی

خشنود شوی چون دل خشنود نیابی

سرچشمۂ خونست ز دل تا بہ زباں ھای

زاھد کہ و مسجد چہ و محراب کجای

دل کہ از من مر ترا فرجام ننگ آرد ھمی

دیدہ ور آن کہ تا نہد دل بہ شمار دلبری

زبس کہ با تو بہ ھر شیوہ آشناستمی

دلم در نالہ از پھلوی داغ سینہ تابستی

از جسم بہ جان نقاب تاکی

حمد ، مناجات ، نعت ، منقبت ، مرثیہ ، نوحہ و دعا

حمد

ای ز وھم غیر غوغا در جہان انداختہ

سپاسی کزونامہ نامی شود

مناجات

خدایا زبانی کہ بخشیدہ ای

بھر ترویح نبی حاکم ادیان و ملل

بھر ترویج جناب والی یوم الحساب

آن بلبلم کہ در چمنستان بشاخسار

نعت

مرا دلیست بہ پس کوچۂ گرفتاری

کیستم تا بخروش آوردم بی ادبی

حق جلوہ گر ز طرز بیان محمد ست

بنام ایزد ای کلب قدسی صریر

ھمانا در اندیشۂ روز گار

چوں تازہ کنم در سخن آئین بیان را

نعت و منقبت

بعد حمد ایزد و نعت رسول

خواھم کہ ھمچو نالہ ز دل سر بر آورم

منقبت

دوش آمد و ببوسہ لبم بردہان نہاد

صبحی کہ در ھوای پرستاری وثن

نازم بہ گراں مایگی دل کہ ز سودا

آن سحر خیزم کہ مہ را در شبستان دیدہ ام

در مھد دستبرد بہ اژدر کند علی

ہزار آفریں برمن و دین من

مگر مرا دل کافر بود شب میلاد

ابر اشکبار و ما خجل از ناگریستن

بیا در کربلا تا آن ستمکش کارواں بینی

ھست از تمیز گر بہ ھما استخواں دھد

آوارۂ غربت نتواں دید صنم را

زین خرابی کہ در جہان افتاد

ترکیب بند ، مرثیہ

ای کج اندیشہ فلک حرمت دین بایستی

نوحہ جات

شد صبح بدان شور کہ آفاق بہم زد

سرو چمن سروری افتاد ز پا ھای

ای فلک ! شرم از ستم بر خاندان مصطفیٰ

وقتست کہ در پیچ و خم نوحہ سرائی

ترجمہ مثنوی دعا صباح

ای خدا ! ای داورا ! کو بر کشاد

یا الٰہی قلب من محجوب و تنگ

اختلاف نسخ